Tên thường gọi: Bồ hòn
Tên gọi khác: Bòn hòn, vô hoạn
Tên khoa học: Sapindus mukorossi Gaertn.
Họ: Bồ hòn (Sapindaceae)
Tên nước ngoài: Soapberries, Soapnut
Tổng quan về dược liệu bồ hòn
Tìm hiểu chung về bồ hòn
Bồ hòn là một cây gỗ to, cao khoảng 5–10m có khi hơn, rụng lá vào mùa khô. Lá mọc so le, đầu nhọn, mép nguyên, có gân nổi rõ ở cả hai mặt lá. Cụm hoa mọc ở đầu cành thành chùm gồm rất nhiều hoa nhỏ, màu lục nhạt. Quả bồ hòn hình cầu, có đường sống nổi rõ, cùi quả dày, khi chín sẽ nhăn nheo, màu vàng nâu; bên trong chứa hạt tròn màu đen. Mùa hoa vào tháng 7–9, mùa quả từ tháng 10–12.
Ở Việt Nam, bồ hòn khá thân thuộc với người dân vì thường được sử dụng làm xà phòng từ xa xưa. Cây phân bố rải rác hầu hết các tỉnh thuộc vùng núi thấp (dưới 1.000m) và trung du bao gồm các tỉnh Bắc Giang, Thái Nguyên, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Tuyên Quang, Yên Bái, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh… Cây còn được trồng ở quanh đình chùa, làng bản để lấy quả và cho bóng mát.
Bồ hòn là loại cây gỗ ưa sáng và mọc nhanh, có thể phát triển trên nhiều loại đất khác nhau. Tuy nhiên, cây phát triển tốt nhất trên những nơi có tầng đất trên mặt dày, ẩm và tương đối màu mỡ.
Bộ phận dùng của bồ hòn
Người ta thường sử dụng quả và hạt bồ hòn. Quả được thu hái vào mùa thu, để nguyên hoặc bỏ hạt rồi phơi khô.
Thành phần hóa học có trong bồ hòn
Quả bồ hòn là nguồn nguyên liệu giàu saponin. Trong thịt quả có tới 18% saponosid. Các saponin có trong bồ hòn như sapindosid A, B, C, D, E, E1, X, Y, Y2 đều là những saponin triterpen. Ngoài ra, còn có mukuroyiosid Ia, Ib… là những saponin có hoạt tính bề mặt mạnh.
Có nhiều phương pháp chiết xuất saponin từ quả bồ hòn được mô tả, trong đó cách đơn giản nhất là đun sôi bột quả với nước, cô đặc dịch chiết và kết tủa saponin bằng sulfat amoni.
Hạt bồ hòn có chứa 9–10% dầu béo.
Tác dụng, công dụng của bồ hòn
Bồ hòn có những công dụng gì?
Một số thử nghiệm về tác dụng dược lý của bồ hòn cho thấy:
- Cao chiết nước và cồn của bồ hòn có thể ức chế sự phát triển của một số vi khuẩn như Staphylococcus aureus, Staphylococcus pyogenes…
- Bồ hòn (phần trên mặt đất) cũng cho thấy hoạt tính diệt tinh trùng, được thử nghiệm trên chuột và người. Một dạng kem bào chế từ saponin toàn phần của bồ hòn đã được thử dược lý và lâm sàng đề áp dụng tại âm đạo làm thuốc chống thụ thai.
Theo Đông ý, rễ bồ hòn có vị đắng, tính mát, hơi độc, quy vào các kinh phế, tỳ và có tác dụng tiêu đờm hòa trệ. Quả bồ hòn có tác dụng sát trùng.
Về công dụng của bồ hòn thì từ lâu, nhân dân ta đã dùng quả bồ hòn để giặt quần áo thay cho xà phòng, có hiệu quả tốt trong trường hợp giặt đồ len, lụa khi không chịu được độ kiềm của xà phòng. Hạt bồ hòn thường được xâu thành tràng hạt cho các nhà sư. Theo tài liệu cổ, bồ hòn có tác dụng chữa ho trừ đờm, nhân quả bồ hòn có thể dùng chữa hôi miệng, sâu răng. Ở một số vùng, người dân dùng vỏ cây bồ hòn giã nát rồi ngâm nước tắm cho động vật để diệt bọ, rận, chấy.
Trong y học dân gian Ấn Độ, người ta dùng vỏ quả (cùi) bồ hòn trộn với mật ong, làm thành viên hoàn (mỗi viên 2g) để điều trị viêm phổi. Mỗi lần sẽ uống một viên chung với sữa nóng, ngày 2 lần.
Nhân dân một số vùng Nepal dùng vỏ quả bồ hòn tán nhỏ thành bột nhão đắp hàng ngày để trị những bệnh ngoài da như ghẻ, bệnh nấm da. Cũng có thể dùng vỏ quả bồ hòn tán nhỏ trộn với bột ngô với lượng gấp đôi, dùng gội đầu thường xuyên để trị gàu và diệt chấy.
Một số bài thuốc có bồ hòn
Bồ hòn có mặt trong những bài thuốc dân gian nào?
1. Chữa hôi miệng, trừ sâu răng:
Nhân quả bồ hòn 5–10g, tán bột rồi ngậm nhổ nước.
2. Diệt sâu, trừ giòi:
- Vỏ cây bồ hòn tươi giã nát, hòa với nước rồi đem phun.
- Vỏ quả bồ hòn, sắc lấy nước đặc, đem tưới.
3. Chữa hắc lào:
Vỏ quả bồ hòn 20g, củ riềng giả 10g. Tất cả tán nhỏ, ngâm với 20ml cồn 90º, dùng bôi ngoài da.
4. Chữa ghẻ lở, hắc lào:
Quả bồ hòn bỏ hạt nấu thành dầu, rồi tán hạt củ đậu với diêm sinh với lượng bằng nhau, hòa lẫn vào để bôi sau khi đã xát rửa sạch nơi bị bệnh với nước nóng.
5. Chữa họng tắc, không nuốt được:
Vỏ quả bồ hòn đồ, phơi, tán nhỏ rồi thổi vào họng.
Lưu ý, thận trọng khi sử dụng bồ hòn
Khi dùng bồ hòn, bạn nên lưu ý những gì?
Bạn không nên dùng dạng thuốc mỡ bồ hòn để trị bỏng vì trên thực tế, vết thương bỏng có thể có nhiều mủ hơn.
Chưa thấy có tài liệu nói về độc tính của bồ hòn nhưng cần lưu ý tránh để nước bồ hòn rơi trực tiếp vào mắt sẽ gây kích ứng, đỏ mắt. Nếu thấy có triệu chứng như phát ban, đỏ da hoặc ngứa ngáy bất kỳ trên da hoặc tóc thì ngưng ngay lập tức vì có thể cơ địa bị dị ứng với saponin trong quả bồ hòn.
Bạn cần cân nhắc giữa lợi ích của việc sử dụng bồ hòn với nguy cơ có thể xảy ra trước khi dùng. Tham khảo ý kiến tư vấn của thầy thuốc hay bác sĩ trước khi sử dụng vị thuốc này.
Mức độ an toàn của dược liệu bồ hòn
Phụ nữ đang có thai những tháng đầu cũng được khuyến cáo không nên dùng nhiều bồ hòn.
Tương tác có thể xảy ra với bồ hòn
Bồ hòn có thể tương tác với một số thuốc, thực phẩm chức năng hay dược liệu khác mà bạn đang sử dụng. Để đảm bảo an toàn và hiệu quả khi dùng, bạn nên hỏi ý kiến từ bác sĩ hoặc thầy thuốc trước khi muốn dùng dược liệu này.
Sức khỏe không đưa ra các lời khuyên, chẩn đoán hay các phương pháp điều trị y khoa.
[embed-health-tool-bmi]
